Budżet państwa: funkcje, struktura i wpływ na Twoje życie

Setki miliardów złotych każdego roku muszą zostać zebrane i rozdzielone na kluczowe cele. Emerytury, służba zdrowia, modernizacja armii, rozbudowa infrastruktury, wsparcie socjalne i wiele więcej. Budżet państwa jest planem finansowym całego kraju, który ma bezpośredni wpływ na życie każdego z nas. Musi pogodzić nieograniczone potrzeby państwa z ograniczonymi dochodami. Z tego powodu władza musi podejmować trudne decyzje: który resort dostanie więcej pieniędzy w danym roku, a który mniej? To kwestia ustalania priorytetów, co sprawia, że proces powstawania budżetu jest skomplikowaną procedurą ekonomiczną, polityczną oraz prawną. W tym poradniku przeprowadzimy Cię przez fundamenty finansów publicznych. Wskażemy Ci definicje, funkcje, znaczenie, strukturę i proces powstawania budżetu. Dzięki temu zyskasz podstawy, które pomogą Ci również podejmować własne decyzje finansowe!

Co to jest budżet państwa?

Budżet państwa to kluczowy plan finansowy państwa na dany rok. Określa przewidywane dochody i planowane wydatki aktualnej władzy (rządu). Stanowi fundamentalny dokument finansów publicznych, który ma moc prawną ustawy i jest wiążący. W Polsce rok budżetowy pokrywa się z rokiem kalendarzowym. Niemniej istnieją kraje, gdzie rok budżetowy zaczyna się w kwietniu (np. Wielka Brytania) albo październiku (np. Stany Zjednoczone).

Zgodnie z art. 219 ust. 1 Konstytucji RP budżet państwa jest aktem, który musi być uchwalony przez Sejm w formie ustawy budżetowej. W rezultacie budżet Polski jest prawnie wiążący. To oznacza, że po uchwaleniu ustawy budżetowej przez Sejm i podpisaniu ustawy przez Prezydenta, staje się wytyczną do realizacji wydatków i gromadzenia dochodów przez organy państwowe.

Budżet precyzyjnie definiuje łączną kwotę prognozowanych dochodów (podatkowych i niepodatkowych) oraz łączną kwotę planowanych wydatków. Ponadto wskazuje wartość planowanego deficytu (nadwyżka wydatków nad dochodami) i źródła jego finansowania (np. poprzez emisję obligacji).

Inaczej mówiąc, budżet państwa jest centralnym instrumentem polityki fiskalnej danego kraju. Reguluje jego gospodarkę, zapewnia finansowania usług publicznych i odzwierciedla priorytety rządu na dany rok. Jest to więc jeden z ważniejszych dokumentów, który określa, skąd są brane pieniądze i na co zostaną wydane przez władzę.

3 wymiary budżetu państwa

Definicja budżetu państwa może być rozpatrywana z perspektywy trzech różnych aspektów: prawnego, ekonomicznego oraz technicznego.

Budżet państwa w świetle prawa – uchwalany w formie ustawy przez Sejm, co powoduje, że jest prawną podstawą działalności władzy wykonawczej. W rezultacie rząd może zarządzać wydatkami, dochodami i publicznymi funduszami. Samo przyjęcie ustawy budżetowej można rozpatrywać jako „gest zaufania” ze strony władzy ustawodawczej (Sejmu) wobec władzy wykonawczej (Rządu).

Budżet państwa z perspektywy ekonomii – scentralizowany fundusz środków pieniężnych, które są gromadzone i wydawane w ciągu roku. Uwzględnia nie tylko dochody i wydatki, ale również przychody i rozchody organów władzy publicznej.

Aspekt techniczny – czynności, dotyczące gromadzenia, wydawania i monitorowania pieniędzy w budżecie w trakcie całego roku.

Jak więc widać, budżet państwa to zagadnienie złożone. Każda z kategorii pojęć łączy się jednak ze sobą. W ten sposób zyskujemy szerszą perspektywę na role, funkcje, zastosowanie i znaczenie budżetu w życiu obywateli.

Budżet państwa a ustawa budżetowa

Budżet państwa to roczny plan finansowy określający przewidywane dochody, planowane wydatki i deficyt państwa. Ustawa budżetowa to forma prawna, w której budżet państwa zostaje uchwalony i zatwierdzony. Można więc powiedzieć, że ustawa budżetowa jest prawnym opakowaniem budżetu państwa. Sam budżet jest natomiast jednym z załączników do ustawy budżetowej. Innymi załącznikami są m.in. zestawienie przychodów i wydatków gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych.

Skąd pochodzi słowo budżet?

Na co dzień posługujemy się wieloma specyficznymi określeniami. Często nie zdajemy sobie jednak sprawę, skąd one pochodzą. Etymologia słów w kontekście finansów, ekonomii czy podatków, bywa bardzo ciekawa. Przykładowo, określenie „budżet” wywodzi się z łacińskiego słowa „bulga”, które oznaczało „skórzany mieszek”. Takie znaczenie symbolicznie oddaje zatem funkcję fiskalną budżetu państwa. Co ciekawe, termin „budżet” jest powszechnie wykorzystywany nie tylko w języku polskim (np. we Francji mówi się „le budget”).

Jak powstaje budżet państwa na dany rok?

Proces tworzenia budżetu danego kraju jest zwykle skomplikowany. Trudność wynika z godzenia sprzecznych interesów różnych stron. Poszczególne resorty oczekują finansowania (np. w zakresie armii, służby zdrowia czy wsparcia socjalnego). Ministerstwo Finansów musi jednak określić realistyczne prognozy wpływów podatkowych. Dzięki temu możliwe jest ustalenie sumy pieniędzy do dyspozycji pomiędzy poszczególne resorty.

Ponadto kluczowe jest także zdefiniowanie priorytetów na dany rok. Czy będzie to modernizacja armii i konieczność poniesienia wydatków na nowy sprzęt wojskowy? Czy może więcej pieniędzy z budżetu państwa zostanie przekazane na służbę zdrowia? Łatwo można się domyślić, że podejmowanie tak strategicznych decyzji, jest trudne. W idealnym scenariuszu każdy resort otrzymałby tyle pieniędzy, ile potrzebuje. Niestety nie jest to możliwe.

Łatwiej jest zrozumieć budżet państwa, gdy porównamy go do budżetu domowego. W obrębie własnych gospodarstw domowych również musimy podejmować decyzje, na co wydamy pieniędzy w danym miesiącu. Czy będzie to szkolna wyprawka dla dziecka, bo zbliża się początek września? Czy chcemy zainwestować w rozwój firmy? Może uznamy, że przeznaczymy część środków na podróże? Gdy pomyślimy o budżecie państwa w ten sposób, możemy lepiej zrozumieć, że jego powstawanie nie jest łatwym zadaniem i często wiąże się z koniecznością godzenia się na kompromisy.

Powstawanie budżetu państwa – faza tworzenia i konsultacji

Proces kształtowania się budżetu Polski można dość precyzyjnie umieścić w czasie. Cała procedura się zaczyna się wiosną od ustalenia ram makroekonomicznych i technicznych wytycznych.

Ministerstwo Finansów publikuje szczegółowe wytyczne (tzw. noty budżetowe) dla poszczególnych resortów i instytucji centralnych.
Rada Ministrów akceptuje założenia projektu budżetu, opracowanego przez Ministra Finansów.
Przekazanie Radzie Dialogu Społecznego wstępnych założeń, dotyczących wskaźników makroekonomicznych (np. wzrostu PKB, inflacji, stopy bezrobocia).
Resorty i agencje zgłaszają szczegółowe plany oraz potrzeby finansowe. Ministerstwo Finansów musi na tym etapie rozdzielić ograniczone dochody na nieograniczone potrzeby.
Po wypracowaniu wspólnego stanowiska, Minister Finansów opracowuje wstępny projekt budżetu państwa. Następnie jest on przekazany do Rady Ministrów oraz Rady Dialogu Społecznego.
Uchwalenie rządowego projektu ustawy budżetowej przez Radę Ministrów. Zgodnie z Konstytucją RP, musi być on przedstawiony Sejmowi do 30 września (roku, poprzedzającego rok budżetowy).

Po zrealizowaniu powyższych kroków, proces powstawania budżetu wkracza w drugą fazę. W głównej mierze jest ona oparta o proces legislacyjny ustaw budżetowej przez Sejm i Senat.

Powstawanie budżetu państwa – faza legislacyjna

Wiosna i lato to czas konsultacji oraz tworzenia projektu ustawy budżetowe. Jesień i zima natomiast upływa na weryfikowaniu ustawy przez Sejm i Senat, zgłaszaniu poprawek i wdrażaniu zmian, a następnie ostatecznym uchwaleniu ustawy.

Minister Finansów prezentuje projekt na forum Sejmu i następuje „pierwsze czytanie”.
Projekt jest skierowany do komisji branżowych (np. komisji zdrowia, komisji obrony). Tam odbywa się szczegółowa analiza i zgłaszanie poprawek.
Po rozpatrzeniu uwag poszczególnych komisji, projekt ustawy budżetowej jest ponownie omawiany. Następuje to podczas „drugiego czytania” w Sejmie.
Podczas „trzeciego czytania” w Sejmie dochodzi do uchwalenia ustawy budżetowej. Jednocześnie jest ona przekazana do dalszych prac w Senacie.
Senat ma 20 dni na podjęcie uchwały. Jeśli zgłosi poprawki, są one ponownie rozpatrywane przez Sejm.
Ustawa budżetowa trafia do Prezydenta RP, który ma 7 dni na jej podpisanie lub skierowanie do Trybunału Konstytucyjnego.
Podpis ustawy przez Prezydenta oznacza, że jest ona ogłaszana w Dzienniku Ustaw RP. Od tego momentu staje się oficjalną wytyczną do realizacji dochodów i wydatków państwa w kolejnym roku budżetowym.

Droga do uchwalenia budżetu państwa jest długa, ale daje gwarancję, że nie jest to tylko „plan techniczny”, ale oficjalny akt prawny, który został zatwierdzony przez wszystkie kluczowe organy władzy.

Funkcje budżetu państwa

Powiedzieliśmy już, że budżet państwa jest planem finansowym. Sposób wydawania i gromadzenia pieniędzy wpływa natomiast na aspekt społeczny oraz ekonomiczny kraju. Władza realizuje w ten sposób zadania i cele za pomocą finansów. Znów przydatna może być analogia do budżetu domowego. Wydając pieniądze, spełniasz określone cele (np. kupując szkolenie, chcesz podnieść swoje kwalifikacje zawodowe). Aby jednak wydawać, musisz również zarabiać (np. pytasz szefa o podwyżkę lub szanse na awans, aby zwiększyć dochody).

Wyróżniamy kilka podstawowych funkcji, jakie pełni budżet państwa: fiskalna, redystrybucyjna, stabilizacyjna, stymulująca oraz alokacyjna.

1. Funkcja fiskalna (gromadzenie dochodu)

Najbardziej pierwotna i podstawowa funkcja budżetu. Polega na gromadzeniu dochodów budżetowych, które pochodzą głównie z podatków i ceł. Celem jest natomiast zapewnienie państwu środków finansowych, które są niezbędne do utrzymania aparatu państwowego i realizacji określonych celów oraz zadań.

2. Funkcja redystrybucyjna (podział dochodu)

Budżet państwa jest głównym narzędziem, które pozwala państwu na ingerencję w podział dochodu narodowego. Dzięki temu możliwe jest eliminowanie nierówności społecznych czy regionalnych. Funkcja redystrybucyjna polega na dokonywaniu zmian w podziale „bogactwa”, wytworzonego przez gospodarkę. Celem jest niwelowanie dysproporcji czy bezpieczeństwo socjalne oraz finansowe. Państwo dokonuje tego najczęściej poprzez m.in.: progresywne opodatkowanie, ulgi podatkowe, świadczenia społeczne (np. emerytury, zasiłki dla bezrobotnych).

3. Funkcja stabilizacyjna (łagodzenie koniunktury)

Poprzez dochody i wydatki, budżet państwa aktywnie wpływa na ogólny stan gospodarki. Funkcja stabilizacyjna polega na łagodzeniu cyklu koniunkturalnego (okresów wzrostu i recesji). Dzięki temu możliwy jest zrównoważony wzrost gospodarczy. Celem jest zapobieganie nadmiernym skokom w gospodarce i minimalizowanie skutków kryzysów ekonomicznych. W ten sposób obywatele danego kraju zyskują większe poczucie stabilności i bezpieczeństwa.

4. Funkcja stymulacyjna (wpływ na zachowania)

Gdy mówimy o budżecie, skupiamy się na finansach. Jednak to właśnie poprzez dostępne pieniądze w budżecie, możliwe jest kształtowanie zachowań podmiotów gospodarczych i ludności. Dochodzi do tego poprzez odpowiednio skonstruowany system podatkowy i wydatki budżetowe. Na tym właśnie polega funkcja stymulacyjna budżetu państwa. Jej głównym celem jest m.in.: utrzymanie tempa wzrostu gospodarczego i regulowanie poziomu oraz kierunku konsumpcji, a także pobudzenie lub hamowanie przyrostu naturalnego.

5. Funkcja alokacyjna (przesunięcie zasobów)

Funkcja alokacyjna jest związana ze zmianą sposobu, w jaki zasoby są wykorzystywane w gospodarce. Polega na dokonywaniu zmian w strukturze wytworzonego dochodu narodowego. Państwo może przesunąć zasoby czynników produkcji z sektora prywatnego do wytwarzania dóbr publicznych. Celem jest finansowanie zadań, których nie podejmuje sektor prywatny, lub które są dla niego nieefektywne ekonomicznie (np. wymiar sprawiedliwości, obrona narodowa).

Struktura budżetu państwa

Jakie elementy składają się na budżet państwa? Przede wszystkim są to: dochody, wydatki i wynik finansowy (deficyt lub nadwyżka). Każda z tych kategorii jest ze sobą wzajemnie powiązana, a ich relacje wpływają na ogólny stan finansów w danym kraju.

Dochody budżetowe stanowią źródło finansowania wszystkich działań państwa. Można je podzielić według kilku różnych kryteriów. Najczęściej jednak mówi się o dochodach bezzwrotnych (np. podatki, cła) i dochodach zwrotnych (np. obligacje, kredyty). Inny podział zakłada dochody podatkowe (np. VAT, PIT) i dochody niepodatkowe (np. cła, wpływy z zysków NBP).

Wydatki budżetowe obejmują realizację zadań publicznych i odzwierciedlają polityczne priorytety rządu. Ich podział uwzględnia wydatki bieżące (np. transfery socjalne, koszty obsługi długu) i wydatki majątkowe (np. inwestycje w zakresie budowy dróg lub zakupu sprzętu wojskowego).

Wynik finansowy budżetu to relacja pomiędzy dochodami a wydatkami. Deficyt budżetowy występuje, gdy wydatki są wyższe niż dochody. W takiej sytuacji władza musi znaleźć źródła finansowania deficytu, co prowadzi do zadłużenia państwa. Nadwyżka budżetowa ma natomiast miejsce, gdy dochody są wyższe niż wydatki. Z kolei dług publiczny to skumulowana kwota wszystkich niezapłaconych zobowiązań państwa, która wynika głównie z deficytów budżetowych z lat ubiegłych.

Struktura budżetu państwa jest jasno określona. Dochody i wydatki odgrywają kluczową rolę: podobnie jak relacje zachodzące pomiędzy nimi. To wszystko wpływa natomiast na stan krajowych finansów.

Gdzie szukać informacji o budżecie?

W mediach regularnie pojawiają się informacje na temat budżetu państwa. Najczęściej są to newsy, dotyczące poziomu deficytu budżetowego czy długu publicznego. Roztropni odbiorcy chcą często weryfikować przeczytane wiadomości albo pogłębić swoją wiedzę. Niestety przeszkodą bywa trudność w odnalezieniu oficjalnych statystyk oraz informacji rządowych.

Przygotowaliśmy więc kilka źródeł, w których znajdziesz aktualne dane na temat budżetu państwa. Wystarczy, że klikniesz link poniżej, a natychmiast zostaniesz przekierowany do oficjalnego, rządowego serwisu. Dzięki temu zyskujesz informacje u źródła.

Warto również obserwować aktualności, publikowane przez Ministerstwo Finansów, NIK oraz NBP.

Budżet państwa w skrócie – podsumowanie i najważniejsze wnioski

Budżet państwa jest definiowany prawnie przez ustawę budżetową i stanowi fundament publicznych finansów. Jego znaczenie można rozpatrywać przez pryzmat: prawny, ekonomiczny i techniczny. Na strukturę budżetu składają się przede wszystkim: dochody (głównie wpływy podatkowe) oraz wydatki, które odzwierciedlają polityczne priorytety rządu. Z kolei wynik finansowy (relacja dochodów do wydatków) wpływa na dług publiczny kraju. Budżet pełni funkcję fiskalną, redystrybucyjną, stabilizacyjną, stymulacyjną i alokacyjną. Proces jego tworzenia wymaga natomiast podejmowania strategicznych decyzji i zgodności pomiędzy Rządem, Sejmem i Senatem.

Warto wiedzieć, jak działa budżet państwa, skąd pochodzą pieniądze i na co są wydawane. Bycie świadomym obywatelem pozwala nam monitorować decyzje finansowe rządu i rozliczać ich z dokonywanych wyborów. W ten sposób możemy mieć realny wpływ na politykę fiskalną kraju, w którym żyjemy. Ponadto świadomość budżetu państwa daje nam możliwość dokładniejszego i lepszego planowania własnej przyszłości finansowej. W tym więc rozumieniu, budżet państwa przestaje być czymś „odległym”, a staje się jednym z wyznaczników osobistych decyzji finansowych każdego z nas.